Samkvæmt nýlegu mati Samtaka iðnaðarins (SI) og Félags ráðgjafarverkfræðinga (FRV) er uppsöfnuð skuld í innviðakerfinu metin á 680 milljarða króna. Hafði skuldin aukist um 260 milljarða frá því fjórum árum áður. Á skýringarmynd í umfjöllun Viðskiptablaðsins má grafast fyrir um eðli þeirra innviða sem hér er vísað til; um er að ræða flugvelli og lendingarstaði, hafnir, þjóðvegi, sveitarfélagavegi, fráveitur, hitaveitur, vatnsveitur, framleiðslu- og flutningskerfi raforku, fasteignir í eigu ríkisins, fasteignir í eigu sveitarfélaga og úrgangsinnviði.^[1]

Þessi mikla innviðaskuld er í takt við almenna þróun í nágrannalöndunum en um nokkurt skeið hafa hagfræðingar varað við því að innviðakerfi margra vestrænna velferðarríkja fylgi ekki vexti hagkerfis þeirra. Gjarnan er rætt um innviðakreppur í þessu samhengi og á síðasta ári sló New Statesman upp þeirri fyrirsögn að Bretaveldi væri að „molna í sundur“ — Crumbling Britain.^[2] Svipaðar áhyggjur hafa verið viðraðar um stöðuna í Þýskalandi og að mati Neue Zürcher Zeitung stóð innviðaskuld Þjóðverja í um 600 milljörðum evra á síðasta ári.^[3]

Angela Dimitrakaki, prófessor í listfræði við Edinborgarháskóla, greip árið 2016 til hugtaksins nýja Nýja Evrópa til þess að lýsa bágri stöðu velferðarríkja álfunnar í kjölfar alþjóðlegu fjármálakreppunnar árið 2008.^[4] Hin nýja Nýja Evrópa einkennist, að mati Dimitrakaki, af aukinni misskiptingu og „tilbúnum skorti á auðlindum og atvinnutækifærum.“^[5] Þar vísar hún til þeirrar staðreyndar, sem hagfræðingurinn Thomas Piketty gerði heyrinkunna nokkrum árum fyrr, að greina megi verulega aukningu í misskiptingu auðs í upphafi tuttugustu og fyrstu aldarinnar.^[6] Og rétt eins og hagfræðingurinn Clara E. Mattei hefur lagt áherslu á í rannsóknum sínum á sögulegum tengslum fasisma og niðurskurðarstefnu bendir Dimitrakaki á orsakasamband harkalegra aðhaldsaðgerða Evrópusambandsins í kjölfar alþjóðlegu fjármálakreppunnar árið 2008 og uppgangs þjóðernis- og öfgahyggju, einangrunarstefnu, útlendingahaturs og nýfasisma í hinni nýju Nýju Evrópu.^[7]

Í ljósi greiningar Dimitrakaki, þeirra niðurskurðaraðgerða sem taldar voru nauðsynlegar í þágu íslenska hagkerfisins í kjölfar efnahagshrunsins hér á landi og þeirra vona sem bundnar voru við Nýja Ísland er ekki úr vegi að nota hugtakið nýja Nýja Ísland til að lýsa samfélagslegri og efnhagslegri þróun hér á landi á undanförnum árum.^[8] Og í því samhengi vakna áleitnar spurningar um það innviðahugtak sem haft er að leiðarljósi þegar rætt er um skuldir vestrænna velferðarríkja. Raunin er nefnilega sú, að þegar við leiðum hugann að innviðum skapandi greina þá birtist töluvert flóknari mynd en sú sem svo gjarnan er dregin upp af innviðum sem flugvöllum og lendingarstöðum, fasteignum og fráveitum, höfnum og hitaveitum.

Innviðir skapandi greina

Innviðahugtakið á sér nokkuð áhugaverða sögu. Elstu heimildir um íslenska hugtakið eru frá því um 1200, en þá kemur það fyrir í norsku hómilíubókinni – „svo sem innviðir renna allt skipið, svo renna góðverk hugskot manns“.^[9] Hér er merkingin í aðra röndina bókstafleg, innviðir eru tréverkið í farartækjum þess tíma – en í hina röndina er um áleitna myndlíkingu að ræða um óáþreifanlegan veruleika mannshugans.

Það er aftur á móti ekki fyrr en í Frakklandi 19. aldar sem hugtakið infrastructure ryður sér til rúms og tengist þá sérstaklega lagningu járnbrauta. Þó merkti hugtakið ekki það sem við mætti búast – ekki var verið að vísa til járnbrautanna eða járnbrautarteinanna, heldur þvert á móti alls þess sem gerði starfsemi þeirra mögulega, þar með talið uppdrætti, teikningar og hönnun mannvirkjana, jarðveginn í undirlagi teinanna og þær ýmsu byggingar og aðstöðu sem mótuðu umgjörð járnbrautarekstursins og tryggðu nauðsynlega þjónustu.^[10]

Það var ekki fyrr en með innlimun franska hugtaksins í orðaforða Atlantshafsbandalagsins (NATO) í kjölfar seinni heimsstyrjaldar sem það öðlast þá alþjóðlegu merkingu sem notuð er í skýrslu SI og FRV hér að ofan.^[11] Samhliða uppgangi vestrænna velferðarríkja á sjötta og sjöunda áratugnum varð innviðahugtakið að mikilvægu þjóðhagslegu hugtaki á Vesturlöndum og í hugmyndafræðilegum átökum kalda stríðsins henti Ronald Reagan það á lofti til að ræða með nokkuð skáldlegum hætti um fjölmiðla, verkalýðsfélög, stjórnmálaflokka og háskóla sem „innviði lýðræðisins“.^[12] Arftaki hans í embætti, Bill Clinton, innsiglaði þó þá verkfræðilegu merkingu sem NATO hafði fest í sessi, þegar hann skipaði snemma á tíunda áratugnum nefnd um ómissandi innviði (Commision on Critical Infrastructures, CIS) en samkvæmt skilgreiningu nefndarinnar eru innviðir „netverk sjálfstæðra, og að mestu einkarekinna, manngerðra kerfa og ferla“ sem tryggja „óheft flæði helstu nauðsynja og þjónustu“.^[13]

Á þeim þremur áratugum sem liðnir eru hefur innviðahugtakið þó einnig hreiðrað um sig á fjölmörgum sviðum fræða og rannsókna og meðal annars orðið að eins konar lykilhugtaki í umræðu um listræna sköpun og menningarframleiðslu í samtímanum. Fyrir skemmstu kom út ítarleg umfjöllun um hugtakið menningarinnviðir á vegum rannsóknarseturs Western Sydney University þar sem fjallað er um hugmyndafræðilega þýðingu innviðahugtaksins og möguleika þess í umræðu um hinar skapandi greinar.^[14] Höfundarnir, Deborah Stevenson og Zelmarie Cantillon, vekja þar meðal annars máls á mikilvægum greinarmun sem gerður hefur verið í hagfræðikenningum um nokkuð skeið á hörðum og mjúkum innviðum.^[15] Með hörðum innviðum er átt við mannvirki á borð við tónleikahús og ráðstefnuhallir, í stuttu máli hina byggðu umgjörð menningarframleiðslu. Þetta eru gjarnan áþreifanlegustu birtingarmyndir menningarlífsins og jafnframt þær sem mikil áhersla er lögð á að fjármagna og framkvæma. Harpa er ef til vill besta dæmið um slíka innviði. Með mjúkum innviðum er aftur á móti átt við alla þá starfsemi sem nauðsynleg er til þess að gæða þessar hallir og hús menningarlífi: tengsl, þekkingu, kunnáttu, samskipti, og allan þann fjölda einstaklinga og hagsmunaaðila sem starfa innan hinna skapandi greina og veita þeim brautargengi.

Innviðarýni

Í doktorsrannsókn minni hef ég skoðað innviðahugtakið sérstaklega með hliðsjón af samtímalist og menningarframleiðslu í nýja Nýja Þýskalandi og leiði þannig saman greiningu Dimitrakaki á nýju Nýju Evrópu og nýjar kenningar á sviði innviðarýni (e. infrastructural critique).^[16] Rannsókn mín leiðir í ljós mikilvægi þess að fjalla með gagnrýnum hætti um innviðahugtakið og þýðingu þess í starfsemi félagslegrar og pólitískrar grasrótarstarfsemi víðs vegar um stærsta velferðarríki hinnar nýju Nýju Evrópu.

Eitt af því sem ég tek sérstaklega til skoðunar í ritgerðinni er framkvæmd einnar stærstu samtímalistahátíðar í heimi, documenta-fimmæringsins sem hóf göngu sína árið 1955 og fór fram í fimmtánda skipti sumarið 2022 undir stjórn indónesíska listahópsins ruangrupa.^[17] documenta fimmtán vakti miklar deilur í Þýskalandi vegna áleitinna ásakana um gyðingahatur og í raun logaði allt í illdeilum í kringum hátíðina af þessum sökum og gerir enn.^[18] Fyrir vikið varð lítið úr verulegri umfjöllun um þann ásetning sýningarstjóranna að nýta innviði hátíðarinnar til hins ýtrasta í þágu fjölþjóðlegs hóps hátt í 1.700 listamanna sem tóku þátt í framkvæmd hennar. Í stað þess að ráðstafa þeim ríflega 42 milljónum evra sem þýska ríkið, sambandsríkið Hessen og framleiðslufyrirtækið documenta gGmbh fjárfestu í verkefninu með kaupum á nýjum listaverkum fárra vel þekktra listamanna, settu ruangrupa á fót umfangsmikið deilihagkerfi með tilvísun til sameignarfyrirkomulags sem hópurinn hefur nýtt sér um áratugaskeið. Útfærslan var engan veginn gallalaus, en hafði þó að leiðarljósi þá hugsjón að gæta jafnræðis í útdeilingu gæða og standa vörð um þá óáþreifanlegu innviði sem eru að veði þegar rætt er um skapandi greinar í samtímanum.

Þetta er ákaflega þörf áminning, ekki aðeins fyrir umræðu um innviði hinna skapandi greina – heldur jafnframt í samfélaginu öllu. Innviðahugtakið er eitt af grundvallarhugtökum pólitískrar umræðu á hinu nýja Nýja Íslandi eins og nafngift innviðaráðuneytisins árið 2022 vitnar til um sem og heiti hinna nýstofnuðu félagasamtaka Innviðafélags Vestfjarða. Í ljósi þess sem hér hefur verið ritað um innviði hinna skapandi greina, og ekki síst þeirra átaka sem nú geisa um verðmæti starfa og uppsafnaða þörf á ýmsum sviðum menningarlífsins, sem og í velferðarþjónustu, ferðaþjónustu og menntakerfinu svo eitthvað sé talið, tel ég nokkuð ljóst að sú innviðaskuld sem blasir við okkur á nýja Nýja Íslandi sé umtalsvert hærri en það sem skýrsla SI og FRV gefur til kynna.